پیش از آنکه بلوغ آغاز شود تغییرات فیزیولوژیک این دوره شروع می شود . وقتی تغییرات فیزیولوژیک نو جوانی به پایان می رسد ، ممکن است تا مدتها بعد ادامه پیدا کند .بلوغ بخشی از یک فرآیند طولانی و پیچیده است که برخی از زمینه های آن حتی پیش از تولد وجود دارد ،برای مثال حدود دو میلیون تخمک نارس دختران  قبل از تولد شکل می گیرند بخش بزرگی از تخمک ها تا پیش از بلوغ از بین می روند و شماری از انها حدود چهار صد هزار تخمک باقی مانده در سالهای نوجوانی وبزرگسالی آزاد خواهند شد.

 حالا میخواهیم بدانیم فرد بالغ کیست؟ دستیابی به معیار قطعی وقضاوت فراگیر برای پاسخ به این پرسش کار آسانی نیست . در واقع ، معیار یکسانی برای همه کس و در همه جا وجود ندارد . بلوغ پدیده ای چند بعدی ومقوله ای زیستی ، روانی ، اجتماعی ، فرهنگی وتاریخی است . بلوغ به رشد جسمی و جنسی ،احساس هویت شخصی نوجوان ، نگرش وطرز تلقی والدین و افراد نزدیک خانواده و فامیل نسبت به فرد ، نگرش دوستان وهمسالان ، رسوم و قواعد فرهنگی و دینی ، مقررات وقوانین اجتماعی وبالاخره استقلال شخصی فرد بستگی دارد . به طور کلی رشد عاطفی-اجتماعی افراد نیز وقتی تحقق می یابد که هویت خود را کشف کرده ، نظام ارزشی مورد قبول خود را شناخته و در مناسبات اجتماعی مستقلی قرار گرفته باشند . 

در متن زیر به علل وبررسی وچگونگی شکل گیری وبروز آن به روی دوجنس مخالف می پردازیم:

درآستانه بلوغ:  سرعت رشد قد و وزن تغییر می کند این سرعت در دختران در فاصله سنی ده تا چهارده سال وپسران در فاصله سنی دوازده تاشانزده سال رخ می دهد.به همین جهت تفاوت قد ووزن دختران وپسران دوازده ساله در مقایسه باسالهای قبل بسیار بیشتر است درعین حال وزن دختران حدود15 کیلوگرم ووزن پسران حدود20 کیلوگرم اضافه می شود. افزایش ناگهانی قد و وزن آشکارترین علامت اولیه بلوغ است. این تغییر سریع به طور معمول در دختران وپسران حدود 2 سال طول می کشد وپس از این تغییر بلوغ جنسی به وقوع می پیوندد. بیشتر دختران درحدود سن14 یا 15 به قد بزرگسالی می رسند. اما دراکثر پسران این رشد درحدود 18 سالگی حاصل می شود پیش از رشد ناگهانی بلوغ بدنی؛قد پسران درحدود 2 درصد بلندتر از دختران است.ازآنجا که دختران زودتر به رشد بدنی می رسند برای یک دوره  کوتاه سه تاچهار ساله ؛دختران بلند قد تر وسنگین تر از پسران همسال خود می شوند؛اما پس از آنکه جهش ناگهانی بلوغ در پسران نیز صورت گرفت قد آنان به طور متوسط حدود8 درصد بلندتر از قد دختران می شود.فاصله گرفتن از هنجارهای سنی قد ووزن وسایر جنبه های رشد بدنی دربین کودکان ونوجوانان؛ چیزی است که به وفور رخ می دهد. این تفاوت ها وانحراف های هنجاری می توانند دلایل ژنتیک، ناهنجاری زا،بهداشتی،تغذیه ای، نژادی، وحتی اجتماعی-فرهنگی داشته باشد. درسایر جنبه های بدنی بلوغ نیز پسران ودختران رشد متفاوتی دارند. پسران روی هم رفته شانه هایشان پهن تر،پاهایشان نسبت به تنه بلندتر، وساق دستهایشان درمقایسه بابازوها وقدشان بلند تر می شود. رشد سریع جسمی دوره بلوغ در هر دو جنس عملاً تأثیرات مشهودی را برساختمان استخوانی وعضلانی آنان به جای می گذارد. این تغییرات درپسران بیش از دختران است وجدول زمانی خاص خود را دارند. به همین جهت ممکن است رشد یک اندام معین تناسب خود با سایر اندامها را در یک مدت زمانی معین از دست بدهد. از این رو، وقتی با نوجوانان برخورد می کنیم نوعی عدم تعادل درتناسب اندامهای آنان مشاهده می کنیم.

در سالهای نوجوانی وجوانی، برخلاف سالهای طفولیت، افراد کمتر مریض می شوند وابتلای به بیماریهای مزمن درآنان کمتر دیده می شود.بیماریهای موقتی که نوجوانان دچارآن می شوند غالباً ناشی از کمبودهای غذایی وبهداشتی وسبک زندگی و عوامل شخصیتی است که میتوان از آنها پیشگیری کرد. نوجوانان وجوانان عموماً افرادی مخاطره پذیر وقوی هستند وناراحتیها یشان معمولاً ریشه در استرس روانژندی دارد. مبارزه با بیماریهای نوجوانان وجوانان به طور اساسی باید مبارزه با فقر وبیکاری،نابهنجاریهای اجتماعی ومشکلات تحصیلی وشغلی واجتماعی وفرهنگی آنان باشد. در دوره بلوغ، نوجوانان هر چند وقت یک بار به کفشهای بزرگتری نیاز پیدا می کنند. پس شلوارهای بلندتری لازم دارند ودر آخر نوبت به پیراهن وژاکت می رسد به این ترتیب می بینم که تناسب رشد برخی از اندامها از آستانه بلوغ تاپایان بلوغ متفاوت از رشد انها دردوره قبلی  است

. رشد نظام باز تولید در دوره بلوغ امکان عملکرد جنسی درسالهای نوجوانی وجوانی وبزرگسالی را فراهم می اورد. می توان گفت افزایش ترشح هورمون رشد مسئولیت رشد ناگهانی دوره بلوغ را برعهده دارد. همچنین ترشح هورمونهای استروژن و تستوسترون است که به ایجاد خصوصیات اولیه وثانویه جنسی دردختران و پسران می انجامد. هم پسران وهم دختران هردو نوع هورمون را ترشح می کنند، اما هورمون استروژن در دختران و تستوسترون (قویترین هورمون آن است) در پسران بیشتر است. ونقش مهمی در جهش جسمی بلوغ پسران ونمو موهای زیربغل دختران دارد تولید می شود. علاوه براین هورمون مترشحه ازغده هیپوفیز باعث تولید هورمون های محرک بیضه ها وتخمدان می شود که این هورمون به نوبه خود در تولید اسپرم وافزایش تولید هورمون تستوسترون در بیضه های پسران نقش مهمی دارد وباعث تنظیم دوره قاعدگی وتولید هورمونهای استروژن

( هورمون زنانه)وپروژسترون(هورمون های حاملگی) در تخمدان دختران می شود.  هورمون تستوسترون در پسران باعث رشد قد، افزایش اندازه آلت وبیضه ها، وظهور خصوصیات ثانوی جنسی نظیر موهای صورت و زهاری می شود. 

این هورمون در دختران باعث رشد پستانها، تخمدان،مهبل وپهن شدن لگن خاصره می گردد. استروژن وپروژسترون درهماهنگی با یکدیگر باعث آماده کردن محیط رحم برای پذیرش تخمک بارور شده می شوند. درطول دوره نوجوانی یک مجموعه از تغییرات در مغز به وقوع می پیوندد:

•رشد زبان واستفاده از آن به صورت سخن گفتن با خود برای بسیاری از عملکرد های پیشرفته فکری، یعنی توانایی فرموله کردن نظر ها،آزمون نظرها، ساختن نظامهای نظری وهمچنین کنترل رفتار با فرایند های شناختی به جای پاسخ های احساسی ضرورت دارد.

•افزایش حافظه کاری)یا حافظه کوتاه مدت( افزایش آن بیش شرط رشد زبان ورسا شدن زبان درونی، توانایی کنترل شناختی رفتار وعملیات صوری است.

•مهارتهای عملکردهای هماهنگ کننده: مانند توجه،روانی کلامی، زبان درونی، تعیین هدف، تنظیم رفتار، توالی حرکتی وبرنامه ریزیهای پیچیده است. این مهارت ها هم برای رفتارازادانه وارادی وهم  برای افزایش رشد درکنترل رفتاری ضرورت دارد.

•کنترل شناختی رفتار: نوجوان رشد یافته به جای پاسخ های آنی وعکس العمل درمقابل یک وضعیت می تواند درباره آن فکر کند وبراساس تحلیل عقلانی ونتایج احتمالی ناشی از پاسخ واکنش نشان دهد ویکی از چند عنصر کلیدی رفتار انسان رشد یافته است.

•رشد شناختی: توانایی مشاهده پدیده ها وبه کارگیری نظریه ها وقواعد برای تبیین چگونگی وقوع رخداد ها یکی از سطوح رشد شناختی است.

•رشد آگاهی در سطح بالاتر از خود. آگاهی از خود حالتی همراه با خجالت پیدا می کند این آگاهی شامل دقت در وضع ظاهری است. تغییرات بلوغ ونمو نامتناسب پاها،زانوها، دستها، آرنج ها وبینی راقبل از رشد سایر اندامها در برمی گیرد. مهمتر از همه آن است که نوجوان به حدی از توانایی رشد می رسد که می تواند از نظر گاه دیگران به خود بنگرد. این توانایی نظاره خود از دیدگاه دیگران نموداری از افزایش اساسی در پیچیدگی نظام عصب شناختی درباره خود است.نوجوانی همراه با عملکرد شدید هورمون های غدد جنسی، بزرگ شدن بدن، رسیده شدن نظام تولید مثل واز همه مهمتر بالاگرفتن احساسات جنسی است.شکل گیری جنسیت امری تداو می است وبا ترشح هورمون تستوسترون در دوره بیش از تولد باعث شکل گیری بیضه ها می شود وجنین را بصورت پسر در آورد. فقدان ترشح این هورمون درجنین باعث می شود که جنین به صورت دختر درآید. شناخت رفتار جنسی ومعیارها وقالبهای آن نیز مسأله پراهمیتی است. پسر ودختر شمردن خود، فرایندی است که کودک درجریان آن هویت جنسی خود را کسب ومحرک ها وارزش ها ورفتارهایی را که فرهنگ وجامعه وی برای جنس خاص او مطلوب می داند جذب ودرونی می کند. رشد هویت جنسی، بخشی از فرایند عمومی رشد جنسی است که اولاً اساس زیستی دارد وثانیاً به چگونگی ارتباط کودک با والدین، بخصوص با والد همجنس خود وشکل دادن الگوهای رفتاری درارتباط با جنس مخالف مربوط می شود. این فرایند، بخصوص درسالهای کودکستانی تا دوره بلوغ شکل می گیرد. تأثیر جامعه وفرهنگ با رسانه های گروهی ومحیط طبیعی کوچه وخیابان ومحیط روستایی یل شهری برشکل گیری نقش جنسی به شکل های مختلفی تأثیر می گذارد وهمچنین محیط های آموزشی را در شمار عامل اجتماعی-فرهنگی به حساب می آورند.مثلاً ارتباطات دوستانه کودکان همجنس با یکدیگر درسالهای آخر دوره دبستان، می تواند تجربه بسیار مفیدی برای ابزار صمیمت با دیگران واز جمله باهمسرآتی خود، در دوره های بعدی زندگی باشد. یا برای مثال استفاده از رسانه های ماهواره ای، فیلمهای ویدئویی، یا کتب ومجلات به اشاعه نگرش هاورفتارهای انحرافی جنسی بپردازند.رشد جنسی در دوره نوجوانی یک معیار وشاخص مهم رشد دراین مرحله از زندگی است. بسیاری از متخصصین این دوره را یک مرحله بی همتا در رشد تلقی می کنند ویژگیهای جنسی انسان نه فقط جنبه جسمی دارد بلکه  در برگیرنده عملکرد های فکری ودرگیریهای فرهنگی مربوط به سائق جنسی نیز هست. بلوغ جنسی پیش رس ودیررس اساساً امری ارثی است.آثار اجتماعی- عاطفی قابل ملاحظه را برنوجوانان می گذارد به بدنشان زیاد توجه می کنند و خود را با همسالان خود مقایسه می کنند وبه دلیل کم تجربگی بیش از اندازه مهم می شمارند وناشی از مهارت های جدید شناختی آنان نیز هست که می خواهند تغییرات وسیع دوره نوجوانی وهویت جدید خود را بپذیرد وبه آن وحدت بخشند. از نظر نگرش ورفتار جنسی، برخی تحقیقات نشان می دهد که پسران درآغاز عمدتاً متمرکز به جنبه های جسمی رفتار جنسی هستند وبه تدریج متوجه جنبه های عمیقتر ارتباط اجتماعی وعاطفی می شوند درحالی که برای دختران هدفهای مربوط به تعلق عاطفی وارتباط اجتماعی اهمیت بیشتری دارد.ودرمراحل بعدی است که جنبه های جسمی رفتار جنسی برایشان اهمیت بیشتری دارد.این تفاوت جنسیت درشکل گیری هویت را می توان به شکلهای مختلف تبیین کرد. روش اساسی دربرخورد با مسائل جنسی این است که درهر دوره از رشد فرد با توجه به سطح رشد ونیازها ووضعیت محیط زندگیاجتماعی- فرهنگی وی اطلاعات لازم وراهنماییهای ثمر بخش در اختیار فرد قرار گیرد

رشد هویت ومبارزه برای استقلال معمولاً یکی از جنبه های"رشد خود" به حساب می آید رشد خود،یک مبحث مهم در روانشناسی رشد است که مهمترین موضوعات آن عبارتند از:

•مفهوم خود،

•عزت نفس

•رشد انگیزش پیشرفت

•کنترل خود

•رشد هویت

عوامل موثر برشکل گیری هویت عبارتند از:

•عوامل شناختی

•عوامل مربوط به والدین

•عوامل مربوط به مدرسه

•عوامل اجتماعی-فرهنگی

•ترتیب فاصله وتولد سنی فرزندان در خانواده

•رفتار نوجوان

•گفتگو درجریان تعارضات

•خیالپردازی نوجوانان

دوره جوانی: دوره انتقال از نوجوانی به بزرگسالی است. کمال رشد بدنی، کیفیت بالای توانایی های شناختی وزبانی ورشد اجتماعی وانسجام هویت بعد از 20 سالگی رخ می دهد. ورود به زندگی اجتماعی-اقتصادی وسازگاری دردوره جوانی اتفاق می افتد از ویژگی های دوره جوانی: فراغت از تحصیلات دبیرستانی،گذراندن دوره سربازی، ورود به دانشگاه ، بازار کار، ازدواج، تحولات اجتماعی-فرهنگی- اقتصادی را می توان نام برد.

مهمترین ویژگی های رشدی دوره جوانی در پنج مقوله بررسی می شود:

•انسجام هویت= مشکلترین مسئله در رشد شخصیت جوان تثبیت هویتی است که شکل گیری آن از دوره نوجوانی آغاز شده است که فرد را برای ورود به بزرگسالی وایفای نقش های بزرگسالی وبرنامه ریزی برای آینده وپذیرش نیروهای متضاد در شخصیت خود را ممکن می سازد تثبیت هویت در جوانی بیشتر از آنکه متاثر از عوامل درونی وتحولی باشد از عوامل وشرایط محیطی ورخداد های اجتماعی وعوامل فرهنگی متأثر می باشد بعبارتی با توقف رشد بدنی، رشد شخصیت متوقف نمی شود وعوامل ورخداد های اجتماعی موثر برتثبیت هویت شامل میزان تحصیلات، ادامه دادن تحصیلات، ترک تحصیلات، نوع شغل، ازدواج، سن ازدواج، رخدادهای اجتماعی وشخصی می باشد.

بنابراین نوع وقایع زندگی وزمان وقوع آنها در چگونگی تثبیت هویت جوانی نقش مهمی دارد.

•رشد اجتماعی واخلاقی= استدلال ها واندیشه های اجتماعی جوانان برسه اصل استوار است. یک ایده های اجتماعی. دو ، ادراک  انتزاعی از مسائل اجتماعی.سه، واقعیت های زندگی. خصوصیات پنج گانه تفکر انتزاعی در نوجوانی آغاز شده ودر جوانی به انسجام وتکامل می رسد عبارتند از: 

•تفکر در موردبروز واقعه هایی که هنوز رخ نداده اند.

•تفکر درورای محدودیتهای قراردادی.

•تفکر در مورد جریان افکار خود ساخت قواعد تازه از قواعد موجود.

•تفکر آینده نگری وبرنامه ریزی.

•تفکر از طریق فرضیه سازی وآزمون ذهنی راه حل های مختلف.

•استحکام اندیشه وجهان بینی= پس برای سنجش تفکر بزرگسالی باید میزان منظم بودن تفکر در شرایط متفاوت فرهنگی- اجتماعی مورد توجه قرارگیرد. فرد دراین دوره به دنبال کسب دانش ومهارت هایی است که ان را برای زندگی مفید می داند احساس مسئولیت دراین دوره نسبت به خود ودیگران اورا سوق می دهد به سمت هدفهای دراز مدت وعملی زندگی واقعی.

•انتخاب شغل= انتخاب شغل رابطه معنی داری با سازمان شخصیت فرد دارد.کشف هویت شخصی در شکل گیری هویت شغلی اهمیت دارد. علاوه براین رضایت شغلی زمانی فراهم می شود که علاوه برمورد قبلی، شغل فرصت شکوفایی ظرفیت های نهفته را برای افراد فراهم نماید.

•همسر گزینی وتشکیل خانواده= ازدواج یک امر جهانی است که درطول تاریخ تمام جوامع وجود داشته وبه یک مجموعه از نیازهای اساسی انسان پاسخ می دهد از اساسی ترین کارکردهای خانواده: بقای نسل، دستیابی به عالی ترین سطح صمیمیت دو جانبه، تقسیم کار، همراهی درطول زندگی پدر، یا مادر بودن  می باشد. از عوامل موثر برموقعیت در ازدواج می توان به ازدواج به موقع(دختر در سنین25-20 سالگی وپسران در سنین30-25 سالگی) برخورداری از امکانات مالی وشغلی، وحدت نظر آرمانی فکر، عملی، داشتن فرزند وتربیت، پافشاری برتعهدات زندگی خانوادگی اشاره کرد.

نتیجه می گیریم که اگر مراحل دوره نوجوانی به درستی طی شود به انسجام هویت  رشد فکری دوره جوانی وانعطاف پذیری افکار باعث می شود که شخص بتواند در کناری قراربگیرد  وبه صورتی بیطرفانه به خود، به عنوان یک شخص بنگرد. دراین صورت او خواهد توانست خویشتن را به عنوان یکی از ابناء بشر، به عنوان فردی درمیان افراد دیگر به عنوان یک فرد اندیشمند وبه عنوان یک فرد صمیمی دراجرای نقشهای مختلفی که برعهده می گیرد(برای مثال در نقش فرزند،برادر یا خواهر، دوست، دانشجو، همسر، شهروند، و....) به حساب بیاورد.

با مرکز روانشناسی آترینا در تماس باشید و با شرکت در کارگاه های ویژه نوجوانان (آموزش مهارتهای زندگی بر اساس متد 4H) و کارگاه های ویژه والدین نوجوان (فرزندپروری نوجوان و ..) ، از دیدن تغییرات مثبت لذت ببرید.

جهت کسب اطلاعات بیشتر با شماره 09196510590 و 02122684075  در تماس باشید.

منبع: روانشناسی رشد{۲} دکتر حسین لطف ابادی چاپ سیزدهم پاییز۱۳۹۲
جمع آوری شده توسط دپارتمان مطالعات کانون روانشناسی نوجوان آترینا